Təkamül Nəzəriyyəsi Nədir?

   TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏSİ
   NƏDİR?
              

Təkamül nəzəriyyəsi, təkamülün bir nəticəsi olaraq növlərin dəyişməsini və yeni növlərin meydana gəlməsini, təkamülə təsir edən faktorları və mexanizmləri ilə açıqlayan nəzəriyyədir. Bunun yanında təkamül nəzəriyyəsi, növlərin meydana gəlməsinə dair son elmi araşdırmaların gətirdiyi nəticələr və yeni tapıntılar ilə izah etməyə çalışır. Charles Darwinin ilk dəfə 1859-cu ildə nəşr olunan "Növlərin Mənşəyi" adlı kitabında, Darwinin bioloji təkamül nəzəriyyəsini təbii seçmə, irsiyyət və dəyişkənlik mexanizmləri əsasında qurmuşdur, zaman içində edilən daha dərin elmi araşdırmaların sayəsində isə bu elm sahasində inkişaflar və irəliləmələr olmuşdur. Xüsusilə, təkamülün mexanizmləri və bir-birləriylə olan təsirləri haqqında da daha başqa nəzəriyyələrinin yaranmasını mümkün hala gəlmişdir. .

Bir fakt olaraq Təkamül, eyni zamanda qanun olaraq da elm dünyası içində həqiqəti haqqında müzakirəsiz qəbul olunub, təkamülün müəyyən olunan mexanizmləri arasında hansılarının daha təsirli ​​və ya daha çox təkamülə təsir etdiyi, bununla birlikdə hansı faktorların hansı nisbətlərdə təkamül proseslərində təsirli olduğu təkamül nəzəriyyəsinin araşdırdığı və şərh gətirdiyi sahələrdir. Təkamülün necə olduğuna dair araşdırmaların açıqlanmasında bu səbəbdən müxtəlif təkamül nəzəriyyələrindən bəhs edilir.

Müasir biologiyada bu təkamül nəzəriyyələrindən birinə nümunə verəcək olsaq, Təkamül nəzəriyyəsini tamamlayan “ortaq əcdad” nəzəriyyəsi, bu mövzuda dünya üzərində yaşayan ya da nəsli tükənmiş olan bir çox canlının, hansı ortaq bir əcdaddan gəldiyini araşdırır və bunu bir nəsil ağacı meydana gətirərək şərh etməyə çalışır. Canlıların sinifləndirilməsinə dair filogenetik sistem isə bu mövzuda əldə edilən palentoloji (fosil) və genetik tapıntıları qiymətləndirərək Ortaq Əcdad nəzəriyyəsini dəstəkləyir və növlər arasındakı qohumluq dərəcələrini genetik və anatomik bənzərliklər (müqaisəli anatomiya) səviyyəsində araşdırır. Molekulyar təkamül isə əldə edilən genetik tapıntıları genomlar və alleller köməyiylə qiymətləndirərək yenə Ortaq Əcdad nəzəriyyəsini və bu səbəbdən Təkamül Nəzəriyyəsini dəstəkləyir. Müasir biologiyada canlılığın inkişafı və formalaşması əhəmiyyətli bir mövqeyə sahib olduğu və bu mövzuda araşdırılan fenomenlər bir-birləriylə əlaqəli olduğu üçün, biologiyanın bütün bu təsnifatları da Təkamül nəzəriyyəsi üçün mənalı ola biləcək məlumatları əldə edərək təkamülün daha yaxşı başa düşülməsinə kömək edirlər. Genetik, Morfologiya, Hüceyrə Biologiyası, Anatomiya, Biokimya, Davranış Biologiyası, Ekologiya və İnkişaf Biologiyası, biologiyanın təkamülü dəstəkləyən təsnifatlara nümunə verilə bilər.

TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏSİNİN TARİXÇƏSİ

Təkamülə dair görüşlər, canlıların ortaq bir əcdada sahib ola biləcəkləri və dəyişmə göstərdiklərinə dair bilinən qeydlər, ən az e.ə.VI əsrə, Miletli Yunan filosof Anaksimadr'a qədər getməkdədir. Tək tanrılı dinlərin qarşıya qoyduğu yaradılış hekayələrinə əsaslanaraq dünyadakı canlıların tək səfərdə yaradıldığına və bu növlərin sabit bir şəkildə heç bir dəyişmə göstərmədən günümüzə qədər gəldiklərinə inanılmışdı. Orta əsrlərdə isə "yaradılışçılıq" inancına zidd düşüncə inkişaf etdirmək inkvizisiya zehniyyəti tərəfindən qadağan edilmişdi. Ancaq XVIII əsrdə fərqli elm insanlarında və filosoflarda bunun doğru ola biləcəyinə dair şübhələr yaranmağa başladı. Bu gün bildiyimiz mənadakı Təkamül anlayışı isə Fransız Compt de Buffon'a aiddir. Buffon bu mövzuda 1749-1804 illər arasında 44 əsər vermişdir. Buffon'un əsərlərində bilinməyən isə "təkamül faktını" verən və səbəb olan poseslərdir. Xüsusilə XVIII əsrdə bu mövzularda bir düşüncə zənginliyi müşahidə edilmiş və 1809'da Lamarck, növlərin meydana gəlməsini valideynlərin həyatdaykən əldə etdikləri irsiyyət və uyğunlaşma yolu ilə meydana gəldiyini söyləyən görüşünü ifadə etmişdir. Bu fikirlər İngiltərədə siyasi və dini nizamı təhdid edən fikirlər olaraq görülmüş və oradakı elm qurumlarında da bu fikirlər ilk əvvəl təhlükəli olaraq görülmüş, mənfi reaksiyaya məruz qaldı.

1858-ci ildə isə həm Charles Darwin, həm də Alfred Russel Wallace eyni vaxtda olaraq Linnean Society of London (London Linne Dərnəyində) iki fərqli işdə, növlərin təbii seçmə yolu ilə təkamül keçirdiklərinə dair tutarlı nəzəriyyələrini ortaya qoyaraq nəşr etdilər və buna Təkamül nəzəriyyəsi dedilər. Lakin bu yayın ilk əvvəl çox diqqət çəkmədi. Bir il sonra 1859-ci ildə isə Darvin, "Növlərin Mənşəyi" adlı kitabını nəşr etdi, bu kitabında Təkamül nəzəriyyəsini daha yaxşı açıqladığı və təkamül prosesinə dair daha dərin şərhlər gətirdiyi üçün artıq elm dünyasında da gedərək daha çox qəbul görməyə və təkamülün həqiqəti qəbul edilməyə başladı.

Darvinin bu nəzəriyyəsində açıqlaya bilmədiyi şey isə, canlıların bu xüsusiyyətlərini nəsillərdən nəsillərə necə ötürdükləri və bu xüsusiyyətlərin sahib olduğu fərqli varyasiyalarının nəsldə hansı mexanizmlə əmələ gəlməsi idi. Çünki o zamanda Gen və DNT hələ tapılmamışdı və Darvin də bu səbəbdən bunların genetik əsaslarını bilmirdi. Bu mexanizmi açıqlayan məlumatları isə 1865-ci ildə Gregor Mendel müəyyən etdi. Mendelin araşdırmaları isə müəyyən xüsusiyyətlərin əvvəlcədən ehtimal oluna bilər və qəti təyin oluna biləcək bir formada gələcək nəsillərə irsiyyətlə necə keçdiyini açıqlayırdı. Lakin Mendel də hələ DNT və genlərin olduğunu bilmirdi.

Bir az daha geriyə getsək, Darvindən əvvəl Jean Baptiste Lamark'a (1744-1829) görə bütün canlılar ortaq bir mənşədən gəlməkdə və canlının yaşadığı mühitdə meydana gələn ekoloji bir dəyişiklik, bu mühitə uyğun gəlməyə çalışan canlı növünün bütün (və ya çoxu) üzvlərində bir dəyişikliyə səbəb olmaqda idi. Məsələn Lamark'a görə istifadə edilən orqanlar inkişaf edir, istifadə edilməyən orqanlar isə inkişafdan qalırdı (ridument). Yeni qazanılan bu xüsusiyyət isə gələcək nəsillərə irsiyyət ilə köçürülə bilər. Bu vəziyyət də canlıların mütəlifliyinə və yeni növlərin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarırdı. Bilinən ən məşhur nümunəyə görə Zürafələrin boyunları yüksək budaqlardakı yarpaqları yeyə bilmək üçün məşğul olmaları nəticəsində uzanmışdır və bu xüsusiyyət sonrakı nəsillərə ötürülərək o növün xüsusiyyəti olmuşdur.

Charles R. Darvin (1808-1882) və Alfred R. Wallace (1823-1913) görə də bütün canlılar ortaq bir mənşədən gəlirdi. Canlı növlərinin dəyişməyə uğramasının və mütəlifliyinin səbəbi isə Lamark'ın önə sürdüyü kimi ətraf dəyişiklikləriylə qazanılan xüsusiyyətlərin və bacarıqların gələcək nəsillərə irsiyyət yolu ilə köçürülməsi deyil, hər hansı bir növün fərdləri içində yaranan fərqliliklər və dəyişkənliklərdir. Bu fərqliliklər və dəyişkənliklər fərdlərdən ətraf mühitə daha yaxşı uyğunlaşa bilənlərin digərlərindən daha əlverişli şəraitlər tapıb, daha çox törəyib çoxalmasıydı. Yəni Darvinə görə ətraf mühitə uyğunlaşma göstərmək və adaptasiya seleksiyanın nəticəsi, Lamarcka görə isə ətrafa uyğunlaşma ehtiyacının nəticəsi idi. Yuxarıdakı zürafə nümunəsinə geri dönəcək olsaq Darvinə görə uzun boyunlu Zürafələrin şərhi: əvvəl qısa boyunlu Zürafələrin olduğunu, bunların arasında bəzi uzun boyunlu Zürafələrin (varyasyonları) olduğu və bu uzun boyunlu Zürafələrin qidalanmasına görə daha yaxşı bir üstünlüyə sahib olduqlarıdır.Qida qıtlığı olduğu zamanlarda uzun boyunlu olduqlarından ötəri yüksək ağaclardakı yarpaqlara çataraq həyatda qaldıqları, qısa boyunlu olanların isə təbii seleksiya nəticəsində zaman içində get-gedə azalaraq yox olduqlarını söyləyər. Yeni məlmuta əsasən isə zürafələrin boynunun güclü və uzun olmasının səbəbi daha çox  cinsi seçmənin nəticəsidir. Buna səbəb erkək zürafələrin dişi uğrunda mübarizə zamanı silah olaraq boyunlarından istifadə etməsidir. Bu mənada Darvinə görə təsadüfi variasiyalar daha əvvəldə baş verər və təbiətin tənzimləyici təsiri olan təbii seleksiya sonra dövrəyə girər. Bunun kimi Lamark, mağarada yaşayan və gözləri kor olan heyvanların o mühitə uyğun gəlmək məcburiyyətində qaldıqları üçün belə olduqlarını söyləyərkən, Darvin isə gözləri kor olanların mağarada yaşaya bildiklərini irəli sürür, lakin kor olmanın səbəbini açıqlaya bilmirdi.

Darvin, təkamülə təsir edən faktorların kobudca, indiki vaxtda olduğu kimi keçmişdə də eyni şəkildə, bərabər nisbətlərdə və sabit bir şəkildə təsirli olduğunu düşünürdü. Lakin bu mövzuda yanılırdı. Bu şəkildə daha əvvəl Geologiya elminin atası sayılan Charles Lyell'in (1797-1875) yer elmi prosesləri açıqlamaq üçün istifadə etdiyi "Aktuallıq prinsipi" 'ni də səhvən götürmüş oldu. Darvinin təbii seçmə  mövzusunda yazdıqları təkamül nəzəriyyəsinin təməlində dayanmasına baxmayaraq, Darvin irsi variasiyalar ilə ətraf mühitin təsiri nəticəsində meydana gələn dəyişikliklər arasındakı fərqliliyin və bu faktorlardan tam olaraq hansının daha çox rol oynadığının tam olaraq şüurunda deyildi.Təkamülün mexanizminin başa düşülməsi ancaq daha sonrakı illərdə, Mendelin işlərinin və başqa elm adamlarının kəşflərindən sonra mümkün oldu. Buna baxmayaraq hələ indiki vaxtda da təkamülə təsir edən faktorlardan hansılarının hansı vəziyyətlərdə daha çox rol oynadığı elm dünyasında müzakirə və hər keçən gün bu əlaqələrə dair yeni məlumat və tapıntılar da ortaya çıxarılmaqdadır. Ən əhəmiyyətlisi XX əsrin ilk yarısında, populyasiya genetikasının ortaya çıxardığı nəticələr, Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin inkişafında əhəmiyyətli qatqılarda iştirak etmiş, bunun yanında Modern Sintez Təkamül Nəzəriyyəsi`nin meydana gəlməsini təmin etmişdir. 1950-ci illərdən sonra isə molekulyar biologiya da təkamül araşdırmalarına daxil olmuş və 1970-ci illərdə də ictimai-biologiya çərçivəsində seleksiya və seçmə prosesləri haqqında faydalı məlumatlar – maliyyət analizləri etmə surətiylə daha tutarlı məlumatlar əldə edilə bilmişdir [Sosial biologiya;ağırlıqlı olaraq biologiyada təkamül prosesləri araşdıran davranış biologiyasının bir sahəsidir. İnsan da daxil olmaq üzrə hər cür canlı formaların ictimai davranışlarının bioloji təməllərini araşdırır, Sosyobiologiya termini 1975-də Edward Osborne Wilsonn'un "Sociobiology - The New Synthesis" (Sosyobiologiya - Yeni Sıntez) adlı əsərində anlaşılmışdır].

Darvin ilə Mendel’in arasındakı görüş fərqlilikləri və aydın olmayan məqamları isə 1930-ci ildə Bioloq Ronald Fisher həll edərək açıqlığa qovuşdurdu. Ronald Fisherin işləri bu mənada Darvinin açıqladığı təbii seleksiya mexanizmi ilə Mendelin irsilik qaydalarını birləşdirərək müvəffəqiyyətlə sintez etdi və təkamül prosesində təsir edən mexanizmlərin bir-birləriylə də əlaqə içində olduğunun başa düşülməsini təmin etdi. Fisherin bu işlərinə da Sintetik Təkamül nəzəriyyəsi ya da digər adıyla Yeni Darvinizm (Neo Darwinizm) adı qoyuldu. Daha sonra Ernst Mayr bu tapıntıları qiymətləndirərək bu məlumatların Hüceyrə Biologiyası və Populyasiya Biologiyası sahələrində da istifadə edilməsini təmin etdi. DNT-nin 1944-ci ildə ilk dəfə Oswald Avery tərəfindən tapılması və bunun genetik material olduğunun başa düşülməsi, sonra 1953-də James Watson ilə Francis Crickin DNT quruluşunun öyrənilməsi ilə də bu səfər irsiyyətinin fiziki və maddi əsasları olduğu aydın oldu və genetikanın rolu ilə təkamül mexanizmlərinə dair daha çox açıqlamalar gətirə bilmək mümkün olmuşdur. O zamandan bəri genetik və molekulyar biologiya təkamül nəzəriyyəsi meanizmlərinin təməl göstəriciləridir. Buna baxmayaraq bir bütün olaraq təkamül nəzəriyyəsi ən çox ABŞ-da və radikal xristian dindarlar tərəfindən inkar edilməkdədir (Kreasyonizm və ya Yaradılışçılıq). Avropadakı xristian kilsələri çoxu isə Təkamül nəzəriyyəsini dəstəkləməkdə və qəbul etməkdədirlər (Teistik Təkamül və ya Təkamül Yaradılışçılıq). Təkamül Nəzəriyyəsinin ölkəmizdəki qəbul edilmə nisbəti isə çox aşağı olub bu nisbət ABŞ'dakından daha azdır.  Buna səbəb isə əlbəttə ki, təhsil səviyyəsinin çox aşağı olması və biologiyaya marağın az olmasıdır. İxtisası tibb və biologiya olan bəzi insanlar belə dini düşünələr səbəbindən təkamül nəzəriyyəsini qəbul etmir. Bu bir geoloqun yerin kürə formasında olduğunu qəbul etməməsinə bənzəyir.

TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏLƏRİ

Katastrofizm (Qiyamət Nəzəriyyəsi): Paleontologiya'nı böyük nisbətdə inkişaf etdirən Fransız anatom Georges Cuvier (1769-1832) tərəfindən irəli sürülən və laylar arasında hər bir sərhədin, zaman olaraq, sel basqınları və quraqlıq kimi fəlakətlərə uyğun gəldiyini və o dövrdə yaşayan növlərin çoxunun aradan qalxmış olduğunu müdafiə edən fərziyyədir. Ancaq katastrofizmde hadisələr bir-birinə təkamül olaraq bağlı deyil (George Cuvier layları araşdırarkən, hər qatdaki palentoloji qalığın bir üstdəki qatdaki palentoloji qalıq ilə uyğunlaşmadığını görməməzlikdən gəlir); bu katmanlaşmaların səbəbi dini bir səbəbə bağlanır. Yəni bu fəlakətlər Nuh Tufanı kimi Tanrının bir cəzası kimi görülür.

Lamarkizm (Lamarkın Təkamül Nəzəriyyəsi): Lamarck tərəfindən canlı növlərin dəyişməsinə bağlı olaraq ortaya atılan fərziyyə. Bu fərziyyəyə görə, Lamarck, ətrafdakı yavaş dəyişikliklərin canlılarda yeni ehtiyaclar doğurduğunu, bu ehtiyaclar nəticəsində canlıların hərəkətlərinin bədənlərində dəyişikliklər meydana gətirdiyini və bu dəyişikliklərin sonrakı nəsillərə köçürüldüyünü söyləyər. İstifadə olunan orqanlar neyroloji mayedən daha çox faydalanıb inkişaf edir, buna qarşı istifadə edilməyən orqanlar korlaşar. Mendelin və Weismann'ın işləri, Lamarkın Təkamül Nəzəriyyəsinin ürəyi olan "sonradan qazanılan xüsusiyyətlərin köçürülməsi" fikrinin səhvini göstərdi və Lamark'ın sonradan qazanılan xüsusiyyətlərin ötürüldüyünü göstərmək üçün edilən bütün təcrübələr nəticə vermədi. Bu nəzəriyyə indiki vaxtda etibarlı deyil.

Darvinizm (Darvinin Təkamül nəzəriyyəsi): Darvin, Lamarck'tan 50 il sonra 'Növlərin Mənşəyi "adlı əsərini (1859) yazdıqdan sonra Lamark'ın fikirləri yeni formatlarla müdafiə olunmağa davam edilmiş və Darvin də sonradan qazanılan xüsusiyyətlərin ötürülə biləcəyini düşünmüş olsa da bu mexanizm, onun nəzəriyyəsində, Lamarck'ta olduğu qədər əhəmiyyətli deyil. Lamarkın nəəriyyəsində  ekoloji dəyişikliklər əvvəldir, bunlar canlıdaki dəyişikliyə səbəb olur. Darvinin nəzəriyyəsində isə təsadüfi variasiyalar öncədən baş verir, təbiətin tənzimləyici təsiri olan təbii seleksiya isə sonra dövrəyə girər. 

Müasir Sintetik Nəzəriyyə: Darvinin Təkamül Nəzəriyyəsi ilə Mendelin isiyyət (varislik) qaydasını, müasir molekulyar biologiya və riyazi populyasiya genetikası işığında birləşdirən müasir təkamül nəzəriyyəsinin adıdır. Müasir sintezin ana qatqısı irsiliyin və bu səbəbdən təkamülün təməl vahidi olan genlər üzərinə yeni əldə edilən məlumatlarla təkamülün mexanizmi, yəni təbii seçmə arasındakı əlaqəni qurmuş olmasıdır. Müasir sintezin söykəndiyi ümumi tapıntılar 1930-40'cı illərdə ortaya çıxan və bu gün qismən DNT kopyalanması zamanı səhvlərlə meydana gəldiyi bilinən mutasiya və rekombinasyadır. Bunların xaricində müasir sintez, gen hovuzunun genetik sürüşmə və gen axını kimi mexanizmlərlə dəyişməyə uğradığını ortaya qoymuşdur. Müasir sintezə görə, populyasiyalar ekoloji səbəblərlə (məsələn coğrafi əngəllər) bir-birindən ayrıldığı zaman növəmələgəlmə baş verir. Bu səbəbdən populyasiya təkamül vahidi hesab olunur.

Digərləri:

Sıçrayışlı Müvazinat nəzəriyyəsi (Punctuated Equilibrium)

Kladistizm (Cladistics)

Ortaq Həyat Nəzəriyyəsi (mitoxondri nəzəriyyəsi)

Mürəkkəblik Nəzəriyyəsi

Panspermia Fərziyyəsi

Heteretrof Fərziyyəsi

Avtotrof Fərziyyəsi

TƏKAMÜL NƏZƏRİYYƏSİNDƏ YENİLİKLƏR

Elmin, növlərin inkişafı və təkamülü haqqında bu gün sahib olduğu məlumatlar, elmin müxtəlif prinsiplərindən əldə edilən məlumatların birləşdirilərək qiymətləndirilməsindən əldə edilməkdədir. Bu tapıntılar, növlər mütəlifliyinin səbəbini təkamülə (çoalma, variasiya, seçmə kimi bir növ təkamül faktorlarına) söykəndiyini göstərir. Təkamül haqqındakı müzakirələr və edilən elmi konfranslar bu faktorların ön şərtləri və detalları çərçivəsində reallaşmaqdadır. Bu mənada

Təkamül nəzəriyyəsi bu təməllər üzərində dayanmışdır:

• Təkamül hər zaman reallaşar

• Təkamül tərsinə dönməz (Louise Dolla qaydaları). Bəzi genetik strukturlar və ya xüsusiyyətlər sahib olduqları köhnə vəziyyətlərini kopiyalama yolu ilə günümüzə köhnə hallarıyla yanına qayıda bilərlər amma əsas aldıqları genlər artıq eyni quruluşa sahib deyildirlər.

• Təkamülün son bir hədəfi yoxdur və ya hər hansı yekun bir məqsədə istiqamətli deyil.

• Təkamül, ekosistemlərindən molekulyar strukturlarına qədər orqanizmlərin bütün səviyyələrində baş verir.

Müxtəlif təkamül nəzəriyyələri eyni hipotezləri ortaya çıxarmışdır. Bu fərziyyələr;

• Bir növə aid olan fərdlər və fenotip, daima bir-birindən fərqli dərəcələrdə ətraf mühitə uyğunlaşma göstərirlər.

• Təkamül, canlıların xüsusiyyətlərinin yalnız irsi olduğu vəziyyətlərdə reallaşar. Digər bir deyişlə təkamül, valideynlər xüsusiyyətlərini sonrakı bala nəsillərə köçürdüyündə və bu xüsusiyyətlər populyasiyada qalıcı olduğunda reallaşar.                          • Ekoloji faktorların canlılar üzərində davamlı davam edən təsirləri nəticəsində, bəzi orqanizmlər və onların genetik kodları da (genotipi) seleksiyaya uğrayar. Bu genetik plan da bir növün fərdlərindən ibarət populyasiyada dominant olur. Yəni zaman içində Genotiplər (genetik plan) və Fenotiplər (fərdlər) dəyişmə göstərir.                   

 Theodosius Dobzhansky 1973-cü ildə bunu belə ifadə etmişdir:

"Nothing in Biology makes sense, except inthe light of evolution" (Təkamül işığı olmadan biologiyada heç bir şeyin mənası yoxdur) Təkamül Nəzəriyyəsinin XIX əsrdəki erkən dövrlərində, daha çox irsi fenotipik xüsusiyyətlərin necə qorunduğu və bu xüsusiyyətlərin gələcək nəsillərə necə köçürüldüyü mövzusunda alimlər arasında fikir fərqlilikləri varkən, bu gün alimlər bunun böyük ölçüdə hüceyrə nüvəsindəki genlər və mitoxondrilərin üzərindən reallaşdığında fikir birliyi içindədirlər. Əlavə olaraq bu mövzuda valideyni  effektlər və faktorlar haqqında da müzakirələr gedir. Bunun yanında uyğun olan fərqli fenotip xüsusiyyətlərin ətraf mühitin xaricində də seçildikləri birdən çox vəziyyətlərin və yerlərin olduğu da bilinməkdədir. Bu seçmələr məsələn fərqli genlərin bir-birləriylə rəqabət etməsi nəticəsində hal-hazırda genomlarda, bəzi hallarda gen ifadəsinin transkripsiyadan sonra təşkil gen ekspresiyalarında, struktur məhdudlaşmalar səbəbiylə rüşeym inkişafda, ov-ovçu əlaqələri kontekstində və ya populyasiyadaki mədəni fenomenlərdə mövcuddur. Bu son mövzu araşdırmaya dair aktual müzakirələrin günümüzdəki foks nöqtəsidir.

Hazırlayan: Hikmət Həmdullayev

ƏDƏBİYYAT:

"Introduction of Evolution" - Wikipedia

"Evolution Mensch" - Rosemarie Benk-Bursian, Gondram Yayınları, Bindlach 2006

"Evolution und Biologische Vielfalt" - Prof. Dr.Vilfred Probst, Bibliografisches İnstitut & FABrockhaus, Mannheim 2008

"1oo Prüfungsfragen Abitur Biologie" - Prof.Dr. Vilfred Probst, Bibliografisches İnstitut AG, Mannheim 2009

"Biologie - Kompaktwissen Oberstufe" - Walter Kleesattel, Cornelsen Verlag, Berlin 2007

"https://kozmopolitaydinlar.wordpress.com/2011/05/09/evrim-teorisi-nedir-3/"