Paleontolgiya qədim
orqanizmlərin qalıqlarını öyrənərək, onların müasir orqanizmlərlə oxşarlıq və
fərqlərini aydınlaşdırır. Paleontoloji məlumatlara əsasən yerin üst laylarından
tapılan orqanizmlərin aşağıdakı laylardakı formalara nisbətən quruluşca mürəkkəbləşməsi
və müasir formalara daha oxşar olması müşahidə olunur. Qazıntı halında tapılan
orqanizmlərə əsasən keçid formalar müəyyən edilir və müxtəlif sistematik
qruplar arasında qohumluq əlaqələri dəqiqləşdirilir. Biz nə qədər çox keçid forma forma tapsaq bu təkamül nəzəriyyəsinin doğruluğunu isbat edir.
Paleontoloji qalıqlara
başqa adla Fosil'lər də deyirlər. Fosilləşmə prosesi
elə də sadə bir proses deyil. Bunun üçün xüsusi şərait lazımdır. Belə ki,
fosilləşmə müəyyən şərtlər daxilində ölmüş orqanizmlərin mineralların daxilində
qalaraq qayalaşma prosesində morfoloji xüsusiyyətlərinin qayaya köçürülməsidir.
Fosilləşmə prosesi təbiətdə uzun zaman tələb etməsinə baxmayaraq, süni yollarla
da 'fosilləşmə' mümkündür. Hətta bu mövzu üzərində müəyyən məlumatı olmayan
insanlar 'fosillər' sərgiləyən "elm insanları" tərəfindən çox
aldadılırlar. Əgər bir fosil sizə göstərilirsə onun güvənilən araşdırma mərkəzi
tərəfindən təsdiqlənmiş olduğuna əmin olun. Mövzudan çox uzaqlaşmayaq, qayıdaq
fosilləşmə prosesinə. Bunun üçün bir sıra şərtlər vacibdir. Onlardan əsas olanlarını
bunlardır.
1) Canlı orqanizm göl, dəniz
və ya hər hansı su hövzəsi yaxınlığında ölməlidir. Çünki ancaq su bu mineralları sedimanter (tortul) qayalarına çevirə bilər.
2) Ölmüş heyvanın cəsədi leşyeyənlər və ya
bakteriyalar tərəfindən dağıdılmasın. Bu isə vəhşi təbiətdə nadir hadisələrdən
biri olardı.
3) Təbii hadisələr zamanı fosilləşmə prosesinə maneə
olmasın.
Digər kiçik məsələlər də vardır, amma əsas bu üçüdür.
Buradan anladığınız kimi Paleontolgiya üzrə araşdırma aparan alimlər çox çətin
bir yoldadırlar. Buna baxmayaraq yüz minlərə fosil tapılmışdır. Bunların çoxu
isə dəniz canlıları təşkil edir, çünki quru calılarına görə onların fosilləşmə
şansı daha yüksəkdir.
National Geographic sənədli filmlərindən birində geoloq belə
deyirdi: "Litosferin hər bir qatı dünya üzərində olan canlılığın tarixini
yazan ən yaxşı tarixçidir".
Litosferin ayrı-ayrı
laylarının tədqiq edilməsi zamanı tapılan paleontoloji qalıqların hesabına
dəyişilən formaların ardıcıl şəkildə sıraya düzülməsi, bəzi növlərin
paleontoloji sıralarının müəyyən olunması mümkün olmuşdur. Palentoloji sıralar a-b-c-d-e kimi düz bir istiqamətdə
getmir, təkamülü anlamaq üçün ağacı gözunuzün qarşısına gətirə bilərsiz.
Tutalım sizin babanızın 5 övladı var, hər övladın da 3 övladı, bu bir ağacın 5
budağı və hər budağın 3 zoğu varmış mənasına gəlirsə təkamül ağacını da belə təsəvvür edə bilərsiz.
Gördüyünüz bu şəkil ardıcıllıq gözlənilməklə pliosen
dövründə Guraulus cinsindən olan molyuskların təkamül ağacınını göstərir. Buradakı
bir molyusk birbaşa gigərinə təkamül etməyib biri ilə digəri arasında uzun bir
dövr vardır. Bu qənaətə isə məşhur elm insanı Şmalhauzen gəlmişdir. O özü də qeyd edir
ki, müxtəlif laylarda müxtəlif quruluşda canlılara rast gəlinir. Bu isə
dəyişərək çoxalmanın bariz nümunəsidir. Arada gördüyünüz molyusklar aralıq
keçid formalar adlanır. Əlbəttə ki, paleontoloji sübutlar molyusklarla bitmir
sadəcə molyusklar dəniz canlısı olduğu üçün daha çox fosillərinə rastlanmışdır.
İşi bir az
ciddiləşdiməyin vaxtı gəldi deyə düşünürəm.
Qazıntı halında tapılan
keçid formalar - qədim və müasir qrup orqanizmlərin əlamətlərində uyğunluq
təşkil edən orqanizm formalarıdır. Belə formaların axtarışları və dəqiq təsvir
edilməsi ayrı-ayrı qrupların filogenezini (tarixi inkişafını) bərpa etməkdə üçün
mühüm üsul kimi xidmət edir.
Buna ən yaxşı misal kimi
paleontoloji qalıq halında tapılmış İchthyostega-nı göstərmək olar. Bu forma
balıqlara yerüstü onurğalılarda olan bir sıra əlamətləri özündə birləşdirir.
İchthyostega'nın Devon dövrünə aid balıq və quru onurğalılar arsında keçid
forma olduğu elmi olaraq təsdiqləmişdir. Steqosefallar qrupundan olan qədim
yerüstü onurğalılar da həmçinin balığabənzər bəzi əlamətləri saxlayır.
"Buz Dövrü"
çizgi filmindən çıxmış bu canlı o dövrlərə aid yeganə aralıq keç forması deyil.
Buradakı şəkildə isə həm digər aralıq keçid formalarını
həm də onların üzgəcli ətrafdan beşbarmaqlı ətrafa keçidi aydın göstərilmişdir.
Bir az digər keçid formalara misal çəkmək istəyirəm.
Proterogyrinus: Missisippian Dövründə ( təxminən 320 milyon il əvvəl)
yaşamış olan bu sürünən amfibi, balıqlardakı dişlərə sahib olmaqla birlikdə
üzgəc yerinə 5 barmaqlı ayaqlara malikdir (qurbağa skelet quruluşu,
balıqlardakına bəzən bənzəyir amma ümumi olaraq olduqca fərqlidir). Amfibilərlə
sürünənlər arası möhtəşəm bir keçid göstərən bu növ, getdikcə daha çox sürünənə
bənzəməyə başlayan bu sürünənvari qurbağa klassik qurbağa kimi bir kəlləyə və
dişlərə sahib olduğu; ancaq sürünənlərdəki kimi bir onurğaya, çanaq sümüyünə (pelvis)
və bazu sümüyünə (humerus) malikdir. Biləkləri amfibilərdəki ilə eynidir.
Hylonomus və
Paleothyris: Erkən Pennsylvania Dövründə
(311 milyon il əvvəl) yaşayan bu "protothyrid" lər (qurbağa ilə ilkin
sürünənlər arası qrup), çox erkən cotylosaurlardır, yəni primitiv sürünənlərdir.
Olduqca çox sürünənlərə bənzəyən bir böyüklüyə sahibdirlər və qurbağa kəllə
quruluşunu daşıyarlar (beyin epifizi və s. baxımından). Ayrıca çiyin
strukturları, çanaq sümükləri (pelvis), qıç sümükləri (limb), orta dişləri və
onurğaları da qurbağaya bənzəməkdədir. Ancaq bunun xaricində qalan skeleti,
tamamilə sürünənlərinkinə bənzər. Hətta sudan quruya əsaslı keçidin möhtəşəm bir
xüsusiyyəti və təkamülün möcüzə bir dəlili olaraq qulaq pərdəsininin meydana
gəlməsi belə primitiv olduğu olsa da, təyin olunmuşdur.
Şəkil: Hylonomus
Daha neçəsi haqqında yaza
bilərdik amma mümkün qədər qısa olması üçün biz sadəcə adlarını yazırıq. Siz isə
istərsəniz hər biri haqqında əlavə məlumat əldə edə bilərsiz: Solenodonsaurus, Limnoscelis, Tseajaia, Captorhinus,
Protocaptorhinus, Eocaptorhinus, Romeria, Hyperodapedon, Trilophosaurus, Proterosuchus, Protorosaurus, Prolacerta, Planocephalosaurus, Claudiosaurus, Apsisaurus, Petrolacosaurus, Araescelis, Hylonomus, Paleothyris
148-150 milyon il əvvəl Yura dövrünə aid, göyərçin
böyüklüyündə yaşamış olan və Darvinin "Növlərin mənşəyi" nin nəşr
olunmasından 2 il sonra tapılmış olan (1861) dinozavrlarla quşlar arasında
iştirak edən bir ara keçid forma Archaeopteryxdir. Növə aid ümumi 11 ədəd fosil
tapılmışdır. Archeopteryxdə sürünənlərdə olduğu kimi uzun fəqərələli quyruq
olmuşdur ki, 20-25 sırada lələklərlə örtülmüşdür, ağzında isə dişləri olmuşdur.
Bu artıq müasir quşlara bənzər idi: bədəninin digər hissələri də yaxşı inkişaf etmiş
lələklərlə örtülmüşdü, ön ətraflar qanadlara çevrilmişdi amma indiki quşlardan
fərqli olaraq bir ətrafında 3 yox sürünənlərdəki kimi 5 barmaq var idi.
Arxeopteriksdə müasir quşlardakı kimi döş tili olmadığı üçün yaxşı uça
bilmirdi.
Kresionistləri eşitmisiniz? Əgər yardılışçı 'elm
insanları' ağlınıza gəlirsə hə demək eşitmisiniz. Onların Arxeopteriks haqqında
müəyyən əks arqumentləri var "Arxeopteriksdə sürünən xüsusiyyətləri yoxdur
o sadəcə bir quşdur, İndiki Hoatzin adlı quşda da pəncə var, Qazkimilərdə də
dişlər var və Arxeopteriksdən 75 milyon il öncə də quş yaşamışdır" deməli
bu növ aralıq keçid forması deyildir ( onlara görə). İndi isə istəyirəm
arxeopteriks haqqında olan bu yalanları aradan götürüb sizlərin bu növ haqqında
məlumatınızı dərinləşdirim, quşlar və sünənlərə aid fərqli və oxşar cəhətləri
ayırmağa kömək olum.
İlk olaraq sürünənlərə aid olan oxşar xüsusiyyətlərə
nəzər salaq.
1. Archaeopteryx skelet sisteminin quruluşu baxımından
dinozavrlara çox yaxındır. Eyni dövrdə yaşadığı Comsogncttus (və digər Theropod
dinozavrlar) kimi iki ayağının üzərində, önə meylli dayanmaqdadır. Bütün skelet
sistemi, quşlardan fərqlidir və bir dinozavra bənzəyir.
2. Archaeopteryx'in 23 quyruq fəqərəsindən ibarət
quyruğu heç bir quş növündə yoxdur. Bu quyruq, Trias və Yura dövrlərində
yaşamış quyruqlu uçan Saurianlaf'larda da mövcuddur. Bu quyruq heyvanın uçmağa
çalışarkən və ya qaçarkən, ani istiqamət dəyişdirməsinə kömək olmaqdadır.
Müasir quşlarda bu quyruq kiçilmiş və tək büzdüm sümüyünə çevrilmişdir.
3. Archaeopteryx'in ağırlıq mərkəzi və qanadının
skelet quruluşu bütün digər quşlardakından fərqlidir, bu Archaeopteryx'ın
bildiyimiz quşların uçduğu qədər rahat uça bilməyəcəyini göstərir.
4. Sürünənlərin ayaqdakı metatarsal (daraqarxası)
sümükləri bir-birindən ayrıdır; modern quşlarda bu metatarsal sümüklər tək
sümük olaraq birləşmişdir. Archaeopteryx'dən əvvəl meydana gəlmiş və anatomik
olaraq Archaeopteryx'ə çox oxşayan, Compsognatus'da ayaqdakı metatarsallar
ayrıdır, Archaeopteryx isə bu metatarsallar yarı-bitişmişdir, yəni
Archaeopteryx ayaq metatarsal sümükləri baxımdan quş ilə sürünənlər arasında
bir yerdədir.
5. Archaeopteryx ayaqları Theropod dinozavr
əcdadlarındakına oxşayır; üç uzun ayaq barmağı, bir də geri gedən biz
insanlardakı baş barmaqla homoloji olan qısa barmağı var.
6. Archaeopteryx'in qanadlarında heç bir quşda olmayan
dinozavr pəncələri mövcuddur; bir tək Hoatzin adlı bir quşun inkişaf vaxtında
qısa bir müddət üçün qanad pəncələri meydana gəlir. Bu isə pəncə deyil,
adi bir qərni törəmədir. Bu quşlar ağaclarda yuvaladığı üçün yumurtadan çıxan
balalar ağaclardan bu törəmələri vasitəsi ilə tutunub dayanırlar. Yetkinlik
dövründə isə bu quşlarda pəncələrə rast gəlinmir (aşağıdakı şəkillərdən də Hoatzini gördüyünüz kimi). Müasir quşlarda qanad sümükləri
birləşmişdir və bunlar qanadlara
yapışır. Archaeopteryx'in isə qanadların ucunda dinozavr pəncələri var.
7. Archaeopteryx'dəki pektoral (sinə) əzələləri,
dinozavrlarda olduğu kimi incə gastral (qarın) qabırğalarına bağlanmışdır .
Qarın qabırğalarına malik olması belə sürünənlərə xas əlamətdir.
8. Yaxşı uçucu quşlarda
hava kisəcikləri, ağciyərlərdən sümüklərə qədər uzanıb, birləşirlər; beləcə
uçuş əsnasında xərclənən enerjinin təmin edilməsi üçün, oksigen ehtiyacı
qarşılanmış olur. Archaeopteryx'də hava kisəcikləri olmadığı göstərilmişdir;
yəni Archaeopteryx uçucu bir quş deyil.
9. Sürünənlərdəki kimi Archaeopteryx'in beyni də zəif
inkişaf etmişdi.
10. Arxeopteriksdə qədim
sürünənlərdəki kimi çənə üzərində dişlərə rast gəlinir. Qazkimilər dəstəsindəsə
dişlər yoxdur sadəcə suyu süzməyə xidmət edən dimdik çıxıntıları mövcuddur.
Digər tərəfdən
Archaeopteryx'in quşlarda olan xüsusiyyətləri də var.
1. Archaeopteryx'də də
quşlardakı kimi sümüklərin böyümə mərkəzi uclardadır, sürünənlərdə isə bu
sümüyün mərkəzindədir, Archaeopteryx'də quşlardakı kimi içi boş sümüklərə aid
bir izə isə rast gəlinməmişdir.
2. Archaeopteryx'in
caynaqlı qanadında və quyruğunda lələklər vardır, bu da onu sürünənlərdən
ayıran və quşlara yaxınlaşdıran bir xüsusiyyətdir.
3. Archaeopteryx
lələkləri asimmetrik və aerodinamik bir quruluş göstərir. Dəvəquşu, Hind toyuğu
kimi uçma qabiliyyətini itirmiş quşlarda isə tüklər simmetrik quruluşdadır. Bu
xüsusiyyəti ilə Archaeopteryx uça bilən quşlara daha yaxındır.
4. Archaeopteryx'də
çəngəlşəkilli körpücük və pəncə lüləsinin olması müasir quşlara da yaxın
olduğunu göstərir.
Yuxarıda kresionistlərin
iddialarına birindən başqa hamısına cavab verdiyimi düşünürəm. Qaldı ki,
"Archaeopteryx quşların əcdadı ola bilməz, ondan 75 milyon əvvəl Protoavis
quşu yaşamışdır" iddiasına, aşağıdakı
heyvan Protavisdir və oxumağa davam edin.
Archaeopteryx bundan 150 milyon il əvvəl yaşamışdır,
amma ondan əvvəlki 100 milyon il içində şübhəsiz ki, bir çox sürünən və
dinozavr növü, həm məməlilərə həm də quşlara təkamül etməyə davam etmişdir. Təkamül nəzəriyyəsi
quşlara başlanğıc verən növün yeganə olaraq Archaeopteryx olduğu demir. Ondan
əvvəl də aralıq keçid formalar mövcud ola bilər. Unudulmaması lazım olan nöqtə,
müddətlərin milyon illərlə ifadə edilməsidir. Protoavis, Archaeopteryxdən 75
milyon il əvvəl yaşamışdır, çox dağınıq bir skeleti tapılmışdır, quşlara isə
Archaeopteryx'dən daha çox bənzəmir, lakin bir dinozavr quşdur. Bu məlumat
quşların sürünənlərdən təkamül etməsi nəzəriyyəsini təkzib etmir, əksinə gücləndirər.
Çünki bu deməkdir ki, ən az 225 milyon ilə 150 milyon il əvvəl, quşlara və
sürünənlərə bənzəyən canlılar var idi və 65 milyon il əvvəl dinozavrlar yox
olana qədər, ən az bir 160 milyon il təkamül etməyi davam etdirdilər. Əlimizdə
olan paleontoloji qalıqlar quru heyvanları məsələ mövzusu olduqda çox azdır.
Ona görə də Protoavis ilə Archaeopteryx arasında nəsil şəcarəsinin qurulması çətin məsələdir. Kim bilir bəlkə də Archaeopteryx'in
əcdadı Protoavis ola bilər. Amma bu əlimizdə sürünən-quşlara aid yeganə aralıq
keçidlər deyil. Digər donazavr-quşlarla maraqlanmaq istəyənlər üçün
dinozavrlardan quşlara doğru olan aralıq keçid ardıcıllığı tərtib etdim, hər
bir ad bir linkə açılır buyrun:
Allosaurus, Herreresaurus. Ceratosaurus, Eoraptor, Compsognathus, Sinosauropteryx, Beipiaosaurus, Velociraptor, Sinovenator, Caudipteryx, Protarchaeopteryx, Sinornithosaurus, Microraptor, Archaeopteryx, Rahonavis, Confuciusornis, Sinornis, Ichthyornis
Digər bir paleontoloji
qalıq isə Terapsid qrupundan olan Yırtıcıyabənzər Reptilidir (Lycaenops). Onu
araşdıran 3 elm insanı İ.İ.Şmalhauzen'ə - 1969, A.Romer'ə - 1968 və
R.Piterson'a - 1978 görə reptililərdən məməlilərə olan keçid formadır.
Əlbəttə
ki sürünənlərdən məməlilərə olan keçid dövrünə aid sadəcə bir Lycaenopsu deyil.
Hal-hazırda əlimizdə, çox çox sayda sürünən (reptile) məməli keçişinə aid palentoloji
qalıq var. Yuxarıda sürünənlərlə quşlar arasında keçiddən danışdıq, başa
düşdüyünüz kimi sürünənlər həm quşlara həm də məməlilərə başlanğıc vermişdir.
Əlimizdəki
ara keçidlər, Pelycosaur'lara (məməlilər kimi skeletə, onurğaya malik ancaq sürünənlər kimi yumurta ilə çoxalan növlərdən ibarət olan ailə), Therapsid'lərə (məməlilər və məməlilərin atalarını əhatə edən ailə), Cynodont'lara (müasir məməlilər
və nəsli kəsilmiş olan bir qrup əcdadlarına aid olan ailə) və daha inkişaf
etmiş məməlilərə aiddir.
Məməlilər
ilə sürünənlər arasındakı ən təməl iki fərqlilik bunlardır:
1) Sürünənlərin
alt çənəsində ən az 4 ədəd sümük vardır (nümunələr: dentary, articular,
angular, surangular, coronoid, vs.) ancaq məməlilərdə 1 ədəd tapılır (dentary).
2) Sürünənlərin qulaqlarında 1 ədəd sümük vardır (üzəngi - stapes), ancaq məməlilərdə 3 ədəddir (çəkic, zindan, üzəngi - hammer, anvil və stapes).
Və sizə Təkamülün
ovsunlayıcı ispatlarından biri daha: Yuxarıdakı 2 məlumat, aradakı fərqin təkamül
nəzəriyyəsini çıxmaza saldığını düşünmənizə səbəb ola bilər. Ancaq embrioloqların
etdiyi araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, sürünənlərdə artıqdan olan
alt çənə sümüklərinə insanın emrionunda da ilkin halda rast gəlinir, ancaq “artıqdan
sümüklər” olan bu çənə sümüklərinin çəkic və zindan sümüklərinə çevrildikləri müşahidə
olunmuşdur. (Gilbert, 1997, səh: 894-896). Bu da qulaqlarımızdakı çəkic və zindan sümüklərinin
sürünənlərin çənə sümüklərindən təkamül etdiyinin və bu səbəbdən Təkamül Nəzəriyyəsinin
isbatıdır. Aşağıda bu mükəmməl təkamülün asan aydın ola bilməsi üçün qoyulmuş
olan təmsili pillələri görə bilərsiniz: hər bir çənə sümüyünün yanında ara
keçid formasının adı yazılmışdır.
Bir az digər keçid canlılara da nəzər yetirək.
Paleothyris:
Erkən Pennsylvania Dövründə (311 milyon il əvvəl) yaşamış bir sürünəndir, məməlilərdəki
kimi gicgah boşluğu (temporal fenestrae) heç yoxdur.
Protoclpsydrops haplous: Erkən Pennsylvania dövründə yaşamış bu sinapsid sürünəndə (məməlilərlə
əlaqəsi olduğu/olacağı üçün “sinapsid sürünən” deyilir) çok kiçik bir gicgah
boşluğu vardır ancaq boşluq çox güclü sümüklərlə əhatələnmişdir. Amfibi tipi
bir onurğaya (vertebrae) sahibdir ve bu onurğada çox az sinir müşahidə edilir. (sürünənlər də amfibilərdən təkamül edib ve bu
növ də yeni təkamül etmiş bir sürünəndir)
Clepsydrops: Yenə erkən
Pennsylvania dövründə yaşamış olan bu növ, bilinən ən köhnə ikinci sinapsid
sürünənlərdəndir. Yuxarıda da adından bəhs etdiyimiz Pelycosaur'ların xüsusi
bir qrupuna aiddir.
Archaeothyris: Erkən-orta Pennsylvania dövründə yaşayan bu növ,
Clepsydrops'dan bir müddət sonra təkamülləşmişdir. Kiçik bir gicgah boşluğuna
malikdir ancaq indi bu boşluğu qoruyan sümük sayı məməlilərdəkinə bənzər şəkildə
azalmışdır (supratemporal quruluş deyilir). Beyni qoruyan quruluş (braincase,
cranium), sürünənlərdəkinə bənzər formada kəlləyə birləşmişdir. Artıq dişlərdə dəyişmə
müşahidə edilməyə başlamışdır. Hələ çənədə, ayaqlarda və kəlləsində inanılmaz
primitiv olan amfibi tərzi strukturlar müşahidə edilməkdədir. Ayaq sümükləri və
duruşu sürünənlərdəkinə bənzərdir ancaq əsas çanaq sümüyü olan
"ilium" daha da böyümüşdür. .
Haptodus: 299 milyon il əvvəl yaşayan bu növ, bilinən
ilk sphenacodont'lardandır (ophiacodont'lara görə daha da təkamül keçirmiş bir
ailədir). Occiput deyilən və beyni qoruyan sümüklərin (cranium, braincase) kəlləyə
bağlanmasını təmin edən qisim çox inkişaf etmiş və qüvvətlənmişdir. Dişlərin
ölçüləri dəyişmiş, ən böyük dişlər köpək dişləri olmuşdur. Çənə əzələləri qüvvətlənmişdir.
Çanaq sümüyündə iki sümüklü quruluşdan üç sümüklü quruluşa keçid müşahidə
edilmişdir ki bu çanağın daha güclü hala gəlməsi deməkdir. Ayaq sümükləri güclənmişdir.
Varanops
Dimetrodon
Və digərləri: Sphenacodon, Biarmosuchia, Procynosuchus , Dvinia, Thrinaxodon, Cynognathus, Diademodon, Probelesodon, Probainognathus, Exaeretodon, Kayentatherium , Oligokyphus, Pachygenelus ,Diarthrognathus, Adelobasileus cromptoni, Sinoconodon . Kuehneotherium, Eozostrodon, Morganucodon. Haldanodon, İnostransevia. Peramus, Endotherium, Kielantherium , Aegialodon
Hər biri haqqında araşdırıb bu növlərin həqiqətən
aralıq keçid forması olduğunu görə bilərsiniz.
Palentoloji
sıralar (Filogenetik sıralar)
Palentoloji sıralar- təkamül prosesində bir- birilə
əlaqədar olan və filogenezin gedişini əks etdirən qazıntı formalarının
sıralarıdır. Bu
baxımdan təkamülün sübutu üçün filogenetik sıra əmələ gətirən qazıntılar çox əhəmiyyətlidir.
Belə ki, atların, fillərin və molyusklarin takamülünü aydın göstərən qazıntı materiallarını xüsusi
qeyd etmək lazımdır. Tapıntıları inkişaflarına görə bir sırada yerlaşdirdikdə həmin
heyvanların hansı inkişaf mərhələlərini keçərək müasir forma qazandıqlarını
aydın görmək olar.
V.O.Kokalevski (1842-1883) atın filogenetik sırasını müəyyənləşdirərək
göstərmişdir ki, atlar ən qədim formadan
müasir formalrına qədər böyük təkamül yolu keçmişdir. Atların ən qədim əcdadları Eohippus Paleogenin ilk dövrlərində
Şimali Amerika meşələrində yaşamış yırtıcı məməlilərin bir şaxəsi olan tülkü boyda heyvanalrdan öz başlanğıcını
götürmüşdür. Onların boyu təxminən 30-40 sm, ön ayaqlarında 4, arxa
ayaqlarında isə 3 barmağı olmuşdur. Bunlar yaşadıqları meşə-bataqlıq
torpaqlarda qaçış zamanı bütün barmaq falanqalarına
istinad edərdilər. Bataqlıq yerlərdə yaşayan heyvanlar üçünsə pəncədə dayaq sahəsinin
olması vacibdir. Onların bədəni müasir atlardakı kimi düz dayanan deyil,
yırtıcı heyvanların bədəni kimi elastik
idi. Ağaclar və kolluqların arasından əyilib, sıxılıb keçə bilirmişlər. Neogendəki quraqlıq şəraiti otların qurumasına
və daha qaba olmasına səbəb olmuşdur. Otların quruması nəticəsində Eohippus
daha aydın nəzərə çarpmış və düşməndən xilas olmaq yalnız sürətli qaçış sayəsində
mümkün olmuşdur. Bu səbəbdən Təbii seçmə nəticəsində növün əlamətləri dəyişilmişdir
və Eohippus - Orohippus
– Epihippus – Mesohippus – Miohippus – Kalobatippus –Parahippus –Merychippus – Hipparion
– Pliohippus – Dinohippus – Plesippus – Equus (müasir at)
sırasəı ilə təkamül etmişdir. Aşağıdakı şəkildə atların təkamül ağacı göstərilmişdir.
Bu təkamül nəticəsində ayaqları uzanmış, kəllə böyümüş, pəncədə
barmaqların sayı birə qədər azalmış və bunun sayəsində dayaq sahəsi
kiçilmişdir. İti qaçış sayəsində onurğa möhkəmlənmiş və caynaqlar dırnaqlarla əvəz
olunmuşdur. Qaba yemlə qidalanmağa başladığı üçün büküşlü dişlər meydana gəlmişdir.
Bu şəkildə isə 45 milyon il ərzin Eohippus ilə muasir
at olan Equus arasında olan morfoloji dəyişiklik əks olumuşdur.
Alimlərin əksəriyyəti düşünürdü ki, ev atlarının
əcdadı Equus olmuşdur amma aparılan araşdırmalar iki at arasında xromosom
saylarında fərqlərin olduğunu göstərmişdir. Bundan sonra müəyyən olundu ki ev
atlarının əcdadı Rusiyanın cənub çöllərində yaşamış Tarpan olmuşdur. Bu atın
nəsli XIX əsrin sonralı XX əsrin əvvələrində insanlar tərəfindən qırılmaqla
kəsilmişdir. Tarpan ilə Equus isə eyni budağdan çıxan iki ayrı 'zoğ' dur.
Bu dəfəki yazımızın sonuna gəldik. Ümid edirəm ki uzun
da olsa sizin üçün maraqlı olumuşdur. Hələ qarşıda təkamül sübutlarına dair 7
daha məqaləmiz olacaq. Sona qədər oxuduğunuz üçün təşəkkürlər.
Hazırladı: Hikmət Həmdullayev
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder